ตำราการบริหารธุรกิจนั้นมีอยู่มากมายสามารถหาอ่านได้ทั่วไป แต่ศาสตร์ที่ว่าด้วยเรื่องธุรกิจครอบครัว เป็นเรื่องที่ซับซ้อนกว่านั้นมาก เพราะในธุรกิจครอบครัวนั้น เราไม่เพียงต้องเรียนรู้หลักการบริหารธุรกิจ แต่ยังต้องมีความสามารถในการบริหารความรู้สึก บริหารความรัก และความสัมพันธ์ระหว่างสมาชิกในครอบครัวอีกด้วย ยิ่งเป็นวัฒนธรรมชาวเอเชีย ที่ยังมีระบบอาวุโส ระบบลูกชายคนโต สภาวการณ์แบบนี้ทำให้เกิดการตัดสินใจโดยใช้ความรู้สึก ส่งผลให้ละเลยรายละเอียดที่สำคัญของการบริหาร           หัวใจสำคัญของการบริหารธุรกิจครอบครัวที่มีความละเอียดอ่อนนี้จึงเป็นการสร้างสมดุลระหว่างธุรกิจและครอบครัว เพราะในขณะที่บางครอบครัวให้ความสำคัญกับธุรกิจมาก โดยคำนึงถึงผลประโยชน์ต่าง ๆ มากเกินไปจนส่งผลกระทบด้านปฏิสัมพันธ์ในครอบครัว เช่น ไม่มีเวลาให้ครอบครัว จนทำให้ความสัมพันธ์ในครอบครัวจืดจางไป ในมุมกลับกันการให้ความสำคัญต่อครอบครัวมากไปก็อาจทำให้ละเลยในเรื่องแผนขยายธุรกิจ มีการรับสมาชิกเข้าทำงานโดยไม่ผ่านเกณฑ์ที่กำหนดการจ่ายผลตอบแทนที่มากกว่าความสามารถ ละเลยแผนการพัฒนาความเป็นผู้นำของสมาชิก ฯลฯ ความขัดแย้งจากความไม่สมดุลนี้นำมาซึ่งปัญหามากมายทั้งทางด้านธุรกิจ และด้านครอบครัว ซึ่งถ้าปล่อยปละละเลย ก็จะสะสมเป็นปัญหาใหญ่ทำให้ครอบครัวแตกแยก หรือธุรกิจไม่สามารถดำเนินต่อไปได้         จับสัญญาณความเสี่ยงด้วย “ธรรมนูญครอบครัว” ธรรมนูญครอบครัว (Family Charter) สามารถใช้เป็นกลไก หรือจุดเริ่มต้นในการให้สมาชิกครอบครัวทุกคนได้มีวาระในการหันหน้าเข้าหากัน และช่วยกันระดมกำลังสมองเพื่อค้นหาสัญญาณความเสี่ยงในหัวข้อประเด็นต่าง ๆ หาทางป้องกันก่อนที่ประเด็นต่าง ๆ จะกลายเป็นปัญหาลุกลามใหญ่โตจนยากที่จะแก้ไข สัญญาณความเสี่ยงที่ธุรกิจครอบครัวจะต้องให้ความสำคัญมี 3 หัวข้อใหญ่ดังนี้           1. วัฒนธรรมครอบครัว เป็นส่วนสำคัญของธรรมนูญครอบครัว ประกอบด้วย ค่านิยมของธุรกิจและของครอบครัว ซึ่งเปรียบเหมือนเสาหลักของบ้านที่ให้สมาชิกครอบครัวยึดถือปฏิบัติร่วมกัน และใช้เป็นแนวทางในการดำเนินธุรกิจครอบครัวและการตัดสินใจในเรื่องต่าง ๆ ในอนาคต           2. โครงสร้างธุรกิจ เป็นประเด็นเรื่องผลประโยชน์ต่าง ๆ มีส่วนประกอบที่สำคัญคือ โครงสร้างการถือหุ้นหรือการจัดการความเป็นเจ้าของ การถือหุ้นนี้ไม่มีมาตรฐานตายตัว อาจได้มาโดยการโอนให้ การซื้อ มรดกตกทอด  หรือของขวัญ ทำให้ได้สิทธิของการบริหาร และเป็นเจ้าของธุรกิจ ซึ่งถ้าไม่มีการตกลงกันก็อาจมีปัญหาเรื่องการบริหารได้ในอนาคต เมื่อธุรกิจเติบโตขึ้น การบริหารงานมีความซับซ้อนขึ้น การจัดตั้งคณะกรรมการบริหารก็จะเป็นส่วนที่สำคัญในเรื่องการแต่งตั้งบุคคลไม่ว่าจะเป็นสมาชิกครอบครัวหรือบุคคลภายนอก มาร่วมตัดสินใจทางยุทธศาสตร์ธุรกิจ การลงทุน พร้อมทั้งกำหนดนโยบายเรื่องเงินปันผล           3. การบริหารครอบครัว เป็นข้อตกลงกันระหว่างสมาชิกครอบครัว ที่จะดูแลความเป็นอยู่ และพัฒนาสมาชิกในระดับต่าง ๆ เพื่อก้าวเข้ามาทำงานในธุรกิจครอบครัวอย่างมืออาชีพ ไม่มีปัญหาติดขัด และเป็นที่ยอมรับของพนักงานในทุกระดับชั้น ประกอบด้วย ข้อตกลงเรื่องแผนการจ้างงาน….

เมื่อครอบครัวและธุรกิจมีการเติบโตและขยายตัวไปตามกาลเวลา จำนวนสมาชิกที่มีเพิ่มขึ้นจากรุ่นสู่รุ่น การกำหนดบทบาท หน้าที่ของสมาชิกให้มีความชัดเจนจะเป็นเรื่องสำคัญ เพื่อให้ทุกคนรู้บทบาทหน้าที่ของตนเอง มีการกำหนดผลประโยชน์และผลตอบแทนที่เป็นธรรม เกิดความยุติธรรม รักใคร่ปรองดอง และทำให้ธุรกิจมีความยั่งยืนเจริญเติบโตต่อไปได้อย่างราบรื่นในอนาคต โดยทั่วไปแล้ว ภายใต้หลักการจัดทำธรรมนูญครอบครัว เรามักจะจัดแบ่งสมาชิกครอบครัวออกเป็น 4  กลุ่มใหญ่ๆ ตามบทบาทหน้าที่ในธุรกิจครอบครัว และการถือครองหุ้นดังนี้ สมาชิกที่ทำงานในธุรกิจครอบครัว และมีความเป็นเจ้าของโดยการถือหุ้นของธุรกิจครอบครัว สมาชิกกลุ่มนี้ถือว่ามีบทบาทสำคัญที่สุดในธุรกิจครอบครัว เนื่องจากมีบทบาททั้งในแง่ของการถือครองหุ้น และความรับผิดชอบในธุรกิจของครอบครัว สมาชิกในกลุ่มนี้มีตั้งแต่ ผู้ก่อตั้ง ลงมาถึงทายาทที่ได้รับโอนหุ้นมาเรียบร้อยแล้ว โดยที่ทายาทอาจจะมีตำแหน่งเป็นผู้บริหาร หรือแค่พนักงานธรรมดาก็ได้ สมาชิกกลุ่มนี้สามารถจัดแบ่งซอยลงมาได้อีกตามบทบาทในธุรกิจครอบครัวคือ 1.1 สมาชิกที่ทำงานในธุรกิจครอบครัว และมีตำแหน่งหน้าที่รับผิดชอบโดยตรง (Operating Owner) ตั้งแต่ CEO ลงไป ทำหน้าที่วางแผน ตัดสินใจ สั่งการ กำหนดกลยุทธ์ มีส่วนได้ส่วนเสียกับรายได้ ผลกำไรของธุรกิจ ผลตอบแทนที่สมาชิกกลุ่มนี้ได้รับ นอกจาก เงินปันผลในฐานะผู้ถือหุ้นแล้ว ยังได้จากธุรกิจคือ เงินเดือนในตำแหน่งนั้น ๆ เงินโบนัส ผลตอบแทนอื่น ๆ เช่น รถประจำตำแหน่ง เงินรางวัลต่าง ๆ ตามแต่ครอบครัวจะตกลงกัน 1.2 สมาชิกที่มองภาพรวมธุรกิจ หรือเป็นที่ปรึกษาเรื่องกลยุทธ์ต่าง ๆ แต่ไม่มีส่วนในการสั่งการ (Governing Owner) สมาชิกกลุ่มนี้อาจเป็นผู้อาวุโสที่ผ่านการทำงานมาพอสมควร หรือสมาชิกที่เกษียณอายุทำงาน และเข้ามาเป็นที่ปรึกษา เป็นต้นสมาชิกกลุ่มนี้ส่วนใหญ่จะได้รับแต่งตั้งให้นั่งอยู่ในคณะกรรมการธุรกิจ ผลตอบแทนที่ได้คือ เงินปันผล และได้เงินเดือนหรือเบี้ยประชุมบอร์ดธุรกิจ สมาชิกที่มีความเป็นเจ้าของโดยการถือหุ้น และมีส่วนเกี่ยวข้องกับธุรกิจถือว่าเป็นสมาชิกที่มีความสำคัญมากที่สุด เพราะผลประโยชน์ที่ได้จากธุรกิจครอบครัวนี้เป็นน้ำหล่อเลี้ยงให้สมาชิกครอบครัวทุกคนมีความเป็นอยู่ที่ดี และมีชีวิตได้อย่างสุขสบาย ดังนั้นบทบาทหน้าที่ในฐานะที่เป็นผู้รับผิดชอบชีวิตสมาชิกทุกคนจึงมีความสำคัญตามไปด้วย ครอบครัวมักแต่งตั้งให้สมาชิกกลุ่มนี้เข้าเป็นกรรมการในสภาครอบครัวเพื่อเป็นศูนย์กลางการขับเคลื่อนครอบครัวให้เดินไปในทิศทางที่ต้องการ ตัวอย่างบทบาทหน้าที่ของกลุ่มนี้เช่น สมาชิกจะต้องเป็นศูนย์รวม และประสานสมาชิกทั้งหมดให้มารวมกัน เพื่อสร้างกิจกรรมสร้างความสามัคคี รักใคร่ปรองดองกัน และต้องรายงานผลการดำเนินงานให้สมาชิกทุกคนได้ทราบ สมาชิกจะต้องกำหนดวิสัยทัศน์ระยะยาว ทิศทางธุรกิจว่ากำลังเดินไปในทางทิศทางไหนเพื่อทุกคนจะได้มีความเข้าใจ และเดินไปในทิศทางเดียวกัน สมาชิกต้องผลักดันหรือสานต่อค่านิยมครอบครัว และธุรกิจครอบครัวให้ปฏิบัติได้จริงตามเจตนารมณ์ของผู้ก่อตั้ง สมาชิกต้องสร้างความมั่งคั่งให้ครอบครัว สมาชิกจะต้องเอื้อประโยชน์ ดูแลสมาชิกครอบครัวรุ่นต่อไปให้พร้อมสำหรับการรับช่วงต่อธุรกิจ สมาชิกจะต้องรักษาผลประโยชน์ของธุรกิจครอบครัวในทุก ๆ ด้านให้ดีที่สุด สมาชิกจะต้องรักษาความลับของธุรกิจ ไม่เผยแพร่ข้อมูลความลับสู่ภายนอก2…..

จากประสบการณ์ของ บริษัท เฟิร์ม ที่ได้ทำงานที่ปรึกษาการจัดทำธรรมนูญครอบครัวให้กว่า 40 ครอบครัวไทย และจากการศึกษากรณีตัวอย่างทั้งในและต่างประเทศ เราพบว่ามูลเหตุความขัดแย้งของครอบครัวธุรกิจส่วนใหญ่มักมีสาเหตุเริ่มต้นมาจาก “โครงสร้างครอบครัว” และ “โครงสร้างการบริหารธุรกิจครอบครัว” “โครงสร้างครอบครัว” เป็นประเด็นหลักของทุกครอบครัว และธุรกิจครอบครัวจะต้องเจอกับความเสี่ยงเรื่องความขัดแย้งระหว่างพ่อ แม่ ลูก อาทิ การมีประสบการณ์ของพ่อ กับการศึกษาที่สูงของลูกมาเจอกันเป็นช่องว่างระหว่างวัย (Generation Gap) มีความคิดความอ่านที่แตกต่างกัน  โครงสร้างครอบครัวพี่น้องหลายคนที่กินนอนด้วยกันกับแยกย้ายกันเรียน เติบโตในสภาพแวดล้อมที่ต่างกัน เป็นประเด็นที่มีโอกาสของความขัดแย้งทั้งสิ้น โครงสร้างครอบครัวที่มีสมาชิกน้อยจะถูกเคี่ยวเข็ญมากกว่า ครอบครัวที่มีสมาชิกหลายคน ครอบครัวที่มีพ่อเก่งสร้างความไว้วางใจต่อคู่ค้า จะเป็นความท้าทายของลูก ๆ ที่จะต้องเก่งให้เท่าพ่อ หลายครอบครัวมีความกังวลว่า ลูก ๆ จะไม่ได้รับความไว้วางใจกับคู่ค้าเนื่องจากความสามารถไม่ถึง การเคี่ยวเข็ญ การสอนงาน การใช้อารมณ์อาจทำให้ทายาทบางคนทนความกดดันไม่ไหว แล้วเดินออกจากธุรกิจครอบครัวไปเลยก็มี นอกจากนี้วัฒนธรรมครอบครัวหรือแนวความคิดของบรรพบุรุษที่ว่า ธุรกิจควรส่งต่อให้ลูกชายคนโต หรือลูกชายคนแรก หรือแม้แต่โดยหลักปฏิบัติลูกชายย่อมมีโอกาสครอบครองธุรกิจ หรือขึ้นเป็นใหญ่ในธุรกิจได้มากกว่าผู้หญิง ถ้าลูกชายคนโตไม่มีความสามารถเพียงพอหรือไม่เอาธุรกิจจะเกิดอะไรขึ้น หรือกรณีตัวอย่างครอบครัว 4 คน มีลูกสาว 3 คน และลูกชายคนเล็ก 1 คน ธุรกิจเติบโตมาจากลูกสาวช่วยพ่อทำงานเรื่อยมา แต่เมื่อถึงเวลาลูกชายคนเล็กเติบโตขึ้น พ่อโอนหุ้นเกือบทั้งหมดให้ลูกชายบริหารต่อ นำความไม่พอใจมาสู่พี่สาวทุกคนและในที่สุดก็มีปัญหากัน หรืออีกกรณีครอบครัว 4 คน มีลูกชาย 2 คน ลูกสาว 2 คน ลูกชายเป็นคนโต และคนสุดท้อง พี่คนโตถูกส่งไปเรียนเพราะเรียนเก่ง ในขณะที่ลูกชายคนเล็กไม่ชอบเรียนหนังสือ เลยถูกพ่อให้เข้ามาช่วยงานตั้งแต่ยังเรียนไม่จบ และได้ฝึกฝนเรียนรู้งานจากผู้เป็นพ่อจนเก่ง ในขณะที่คนโตเรียนจบกลับมาแต่ก็ไม่ได้เข้ามาช่วยกิจการ ผู้เป็นพ่อจะยกความเป็นเจ้าของให้ลูกคนไหนดีซึ่งถ้าตัดสินใจไม่ดีความขัดแย้งย่อมเกิดขึ้นได้ ตำแหน่งหน้าที่การงานก็เป็นอีกประเด็นสำคัญที่ต้องพิจารณา เราจะเห็นว่า ลูกชายคนโตมักจะอยู่ในตำแหน่งที่สูงกว่าคนรอง ถ้าน้องชาย มีความเก่งกาจ โอกาสที่จะแซงหน้าพี่ชายได้อาจจะยากหน่อย หรือเห็นลูกสาวมักจะทำงานในส่วนที่เกี่ยวกับการเงิน การบริหารบุคลากร ในขณะที่ลูกชาย ทำการตลาด การขาย เป็นต้น ดังนั้นเรื่องโครงสร้างครอบครัวกับหน้าที่การงานหรือการลำดับความสำคัญระหว่างความอาวุโสกับตำแหน่งหน้าที่การงานในการบริหารธุรกิจ เป็นเรื่องที่จะต้องมาตกลงกันให้ชัดเจน ในโครงสร้างของครอบครัวใหญ่ อาจจะมีประเด็นเรื่องการลำดับญาติของสมาชิกแต่ละสาย เพราะบางครอบครัวสมาชิกในรุ่น 3 สายแรก….

ในตอนที่แล้วเราได้กล่าวถึงมูลเหตุความขัดแย้งในธุรกิจครอบครัวที่มาจากโครงสร้างครอบครัว และโครงสร้างการบริหารธุรกิจของครอบครัว ในตอนนี้เราจะลงลึกถึงมูลเหตุความขัดแย้งที่มาจากการขาดข้อมูล ข้อมูลที่รับรู้ไม่เท่ากัน การปิดบังข้อมูล เปิดเผยไม่หมด หรือขาดการสื่อสารที่ดีพอ ซึ่งถือเป็นความเสี่ยงที่สำคัญอีกประการหนึ่งในการบริหารจัดการครอบครัวธุรกิจ  การทำงานของเจ้าของที่สร้างธุรกิจมาด้วยสองมือ ส่วนหนึ่งมักจะใช้ประสบการณ์ และสัญชาตญาณของตัวเองในการตัดสินใจ และมักจะไม่มีแบบแผน ซึ่งเมื่อเวลาลูก ๆ เข้ามาทำงานก็จะไม่ค่อยมีการถ่ายทอดงานที่เป็นกิจจะลักษณะ ปล่อยให้เรียนรู้กันจากการทำงานจริง โดยอาจจะไม่ชัดเจนว่าทิศทางของธุรกิจที่จะเดินต่อไปในอนาคตจะเดินไปในทิศทางใด โดยทำงานไปวัน ๆ หรือบางครั้งการตั้งเป้าหมายก็ไม่สอดคล้องกับสถานการณ์ในปัจจุบันแต่พยายามบังคับให้สมาชิกครอบครัวทำตามเป้าหมายที่ตนเองกำหนดขึ้น นอกจากนี้ความขัดแย้งอาจเกิดจากการเรียนรู้ของสมาชิกในครอบครัวที่ไม่เท่าเทียมกัน เกิดจากการศึกษาที่ไม่ตรงกับงานที่ทำ การขาดประสบการณ์และไม่มีแบบแผนการเรียนรู้ที่เป็นมืออาชีพ ในแง่ของการบริหารธุรกิจถ้าพี่น้องไม่เปิดเผยข้อมูลหรือผลการดำเนินงานที่ชัดเจน จากความละเลยไม่สนใจหรือคิดว่าเป็นเรื่องไม่สำคัญ หรือมีข้อผิดพลาดบางประการ ทำให้สมาชิกท่านอื่นไม่รู้ข้อเท็จจริงและเกิดการตัดสินใจผิดพลาดได้ ขณะที่ครอบครัวส่วนใหญ่จะมีความเกรงใจซึ่งกันและกัน ทำให้ไม่ค่อยมีใครแสดงความเห็นในเรื่องการทำงานของสมาชิกแต่ละคน ทำให้ไม่มีการประเมินผลการทำงานและไม่รู้ข้อผิดพลาดของตัวเอง  มีตัวอย่างของครอบครัวหนึ่งซึ่งมีการประชุมทางธุรกิจทุก ๆ เดือนและจะต้องมีการรายงานสรุปผลประกอบการทุก ๆ ไตรมาส แต่สมาชิกที่รับผิดชอบทางการเงินไม่เคยรายงานผลประกอบการได้ทันเลย ทำให้สมาชิกท่านอื่นไม่ทราบว่า ณ ปัจจุบันธุรกิจมีรายรับ ผลกำไร และค่าใช้จ่ายเป็นอย่างไร ทำให้ไม่สามารถวางแผนเดินหน้าต่อไปได้ สมาชิกท่านอื่น ๆ ก็ไม่มีใครกล้าตำหนิถึงความไม่พร้อมของงบการเงิน และปล่อยปละละเลยไป จนมีปัญหากระทบกระทั่งขาดความไว้วางใจกัน การไม่เปิดเผยข้อมูลทางธุรกิจหรือเปิดเผยไม่หมดจะด้วยสาเหตุใดก็ตาม ทำให้สมาชิกที่เกี่ยวข้องไม่สามารถรับรู้เรื่องราวต่าง ๆ ในธุรกิจได้อย่างชัดเจน สมาชิกก็จะเกิดความไม่ไว้วางใจกันและนำไปสู่ความสัมพันธ์ที่เสียหายได้ สำหรับครอบครัวใหญ่มีผู้ถือหุ้นจำนวนมาก การเปิดเผยข้อมูลที่จำเป็นไม่หมดจะทำให้สมาชิกที่ถือหุ้นแต่ไม่ได้ทำงานในธุรกิจเกิดความไม่เข้าใจและนำไปสู่ความไม่ไว้วางใจ ตัวอย่างครอบครัวที่มาปรึกษาเรื่องการบริหารธุรกิจโดยพี่ชายคนโตไม่เปิดเผยความเป็นไปของธุรกิจให้น้อง ๆ ที่ถือหุ้นเท่า ๆกัน ได้ทราบ รายงานแค่ว่า ธุรกิจประสบภาวะขาดทุนไม่สามารถปันผลได้ น้อง ๆ ก็เกรงใจไม่กล้าถาม แต่เก็บความเคลือบแคลงสงสัยการบริหารของพี่ชายว่าขาดทุนเพราะอะไรหรือขาดทุนจริงหรือเปล่า มีการนำเงินไปใช้ผิดประเภทหรือไม่ ถึงขั้นจะมีการหาทางฟ้องร้องกันเลย   สภาครอบครัว (Family Council) : ทางออกของปัญหาการสื่อสารในครอบครัว เรื่องการสื่อสารถือเป็นหัวใจหลักของครอบครัว และธุรกิจครอบครัว ทางออกที่สำคัญของเรื่องนี้คือ การจัดวางการประชุมครอบครัวให้เป็นกิจจะลักษณะและเป็นประจำ  หรือการจัดตั้งและเรียกอย่างเป็นทางการว่า สภาครอบครัว (Family Council) เพื่อเป็นศูนย์รวมของการสื่อสารระหว่างสมาชิกครอบครัวทุก ๆ คนในเรื่องที่เกี่ยวกับครอบครัวและเรื่องธุรกิจ วัตถุประสงค์ที่สำคัญคือการบริหารจัดการขอบเขตระหว่างธุรกิจและความสัมพันธ์ของสมาชิกที่ทำงานในธุรกิจว่ามีความคาบเกี่ยวกันมากน้อยแค่ไหน เรื่องที่เกี่ยวกับครอบครัวจะว่าด้วยเรื่องการพัฒนาส่งเสริมสมาชิกครอบครัวในหลาย ๆ ด้าน การรับรู้ความเป็นอยู่ของสมาชิกทุกคน เปิดโอกาสให้สมาชิกครอบครัวมีกิจกรรมร่วมกันเพื่อสร้างความสมานสามัคคี  แลกเปลี่ยนความรู้สร้างความเข้าใจซึ่งกันและกัน และเกิดความปรองดองกันให้มากที่สุด การจัดตั้งสภาครอบครัวไม่มีกฎตายตัวว่า จะต้องจัดตั้งด้วยจำนวนคนเท่าไร….